آنالیز خواص گیاه نیل - مجله اندیشه

تنوع زیستی گیاهی تأمین کننده غذا، سـرپناه، دارو و بسـیاری از فرآورده های دیگر، زندگی را بر روی کره زمین لذتبخش و امکـان پذیر می کند. مراکز تنوع بسیاری از گونه های معمول زراعی امروزه شناخته شـده اسـت اما در خصوص بسیاری از گونه های دیگر، اهمیت محلی، الگوهای تنوع ژنتیکی و استفاده از آنها هنوز هم تا حد زیادی مبهم است. امروزه حفاظت از تنوع زیستی یکـی از مفـاهیم اصـلی توسـعه پایـدار است. گیاهان کمتر استفاده شده، گیاهانی هستند کـه به صورت سنتی در مراکز اصلی که از آن منشاء گرفته اند یعنی جـایی کـه برای جوامع محلی و استفاده های سنتی از اهمیت بالایی برخوردارنـد کشت می شوند، ولی به دلایل متعددی این گیاهان صندلی خود را در الگوهای زراعی از دست داده انـد. لـذا ایـن گیاهـان کمتـر بـه وسـیله محققان کشاورزی و حفاظت کنندگان منابع ژنتیکی مورد توجـه قـرار گرفته اند از جمله این گیاهان می توان به گیاه وسمه (L. tinctoria Indigofera) اشاره کرد.

گیاه دارویی- صنعتی وسمه (L. tinctoria Indigofera) گونه ای ارزشمند از خانواده بقولات است که سابقه کشت طولانی در جیرفت و کهنوج و همچنین شهرستان های ایرانشهر و بم دارد. این گیاه در پاکستان، سیلان، جاوه، عربستان، مصر، هندوستان، مناطق گرم و مرطوب آفریقا و سوریه نیز رویش دارد. وسمه گیاهی یکساله، دوساله و گاهی چندساله بوده و به صورت علفی، درختچه ای و حتی درختی نیز دیده می گردد که ارتفاع آن به 110-90 سانتی متر می رسد. برگ های مرکب آن به طول 5/7-5/2 سانتی متر و دارای گوشوارک های کوچک است. برگچه ها به تعداد 9 الی 13 عدد به صورت متقابل و رنگ برگ ها سبز متمایل به خاکستری و پوشیده از کرک و حاشیه آن ها دندانه دار است. جنس وسمه (Indigofera) متشکل از گونه های بسیار زیادی است که حدود 700 گونه است و در سراسر مناطق استوایی و نیمه استوایی آفریقا، آسیا و آمریکا پراکندگی دارد. جنس وسمه در ایران شامل پنج گونه درختچه بوده که در مناطق جنوبی ایران می رویند.

ریشه و ساقه وسمه، طعمی تلخ و اثر ملین، خلط آور و ضدکرم های انگل معده و روده دارد. وسمه گیاهی مؤثر در درمان یبوست، بیماری های کبد، تپش قلب و نقرس است. مصرف برگ ها و ریشه وسمه در درمان صرع و دیابت توصیه شده است. پودر خشک این گیاه در درمان آسم کاربرد دارد. مصرف برگ های آن برای تقویت رشد مو، دفع سمیت کبدی و ضدالتهاب توصیه شده است. عصاره این گیاه در درمان تنگی نفس، سیاه سرفه و تپش قلب مؤثر شناخته شده اند. عصاره متانولیک اندام های این گیاه از رشد ویروس ایدز جلوگیری می کند.

در طبیعت منابع گیاهان رنگ زای بسیار زیادی برآورد شده است. رنگدانه های گیاهی در صنایع مختلف قابلیت کاربرد دارند. مهمترین این کاربردها شامل استفاده از خواص دارویی رنگ های طبیعی، خواص حفاظتی در برابر نور در پارچه، استفاده در صنایع آرایشی - بهداشتی مانند رنگ مو، شامپو صابون سازی، تهیه حس گرهای زیستی، در صنایع غذایی به عنوان افزودنی و رنگ دهنده و کاربرد در رنگرزی الیاف است. صرف نظر از خواص رنگ دهنده، بعضی از این گیاهان برای مقاصد پزشکی استفاده می شوند که وسمه نیز یکی از آنها است.

در مناطق جنوب ایران وسمه به عنوان کشت تابستانه در تناوب با کشت جالیزی یا گندم قرار می گیرد. از برگ های وسمه ماده ای به نام نیل(ایندیگو) استخراج می گردد. مهمترین استفاده از نیل در صنعت رنگرزی است که رنگ آن از ثبات بسیار بالایی برخوردار بوده و در رنگرزی پارچه و اشیاء کاربرد فراوان دارد. سطح زیر کشت وسمه در ایران در مناطق جلگه ای جیرفت و کهنوج در حال حاضر، با بیش از 300 هکتار برآورد شده است.

اجزای اصلی عصاره خام وسمه شامل دو رنگدانه آبی رنگ ایندیگو و قرمز رنگ ایندیروبین است. ایندیگو به عنوان فرآورده طبیعی، متابولیتی ثانویه است. اگرچه ایندیگو در برگ های گروه مختلفی از گیاهان انواع خانواده های گیاهی به دست می آید ولی بیشترین محتوی ایندیگو مربوط به وسمه است.

گیاه وسمه برای اولین بار در سال 1395 در شهر مشهد کشت شد. نتایج این مطالعه نشان داد که خصوصیات رشد، اجزاء و عملکرد برگ، ساقه، غلاف ایندیگو وسمه به طور معنی داری تحت تأثیر استفاده از کودهای آلی و تراکم گیاه نهاده شد. به طوری که افزایش مصرف کود دامی از صفر تا 30 تن در هکتار افزایش صفات مذکور را به دنبال داشت. با این وجود تحقیقات بیشتری برای معین شرایط مطلوب رشد گیاه وسمه در شرایط مختلف اقلیمی موردنیاز است.

اگرچه سطح زیرکشت آن در ایران بسیار اندک است، ولی با توجه به کاربردهای متنوع آن به نظر می رسد که احیاء کشت و کار این محصول بتواند در ایجاد اشتغال و تنوع در الگوهای کشت مناطق مختلف کشور مفید باشد. بنابراین شناخت نیازهای زراعی گیاه دارویی و صنعتی فراموش شده وسمه می تواند ضمن افزایش و بهبود معیشت فراوری کنندگان این محصول از خروج ارز برای تهیه رنگ های شیمیایی تا حدود زیادی بکاهد و از سوی دیگر، بازار جهانی بعضی از صنایع از جمله صنعت فرش ایرانی را دوباره پررونق کند.

منابع:

خرم دل، س و دیگران. (1395). اثر سطوح مختلف کود دامی و تراکم بوته بر عملکرد و اجزای عملکرد دانه، برگ و ایندیگو وسمه. نشریه پژوهش های فراوری گیاهی. شماره 4. صص: 144-117.

مدافع بهزادی، ن و دیگران. (1394). تاثیر تاریخ کاشت و تراکم بوته بر رشد و اجزای عملکرد گیاه دارویی وسمه. سومین کنفرانس بین المللی پژوهش های کاربردی در علوم کشاورزی. صص:5 -1.

خان احمدی، م و دیگران. (1393). مروری بر خواص دارویی گیاهان رنگزا. فصلنامه گیاهان دارویی. شماره 52. صص: 25-1.

انصوری، ع و دیگران. (1395). آنالیز تأثیر تاریخ کاشت بر رشد و عملکرد گیاه وسمه (tinctoria Indigofera L.) در شرایط شاهرود. نشریه پژوهش های زراعی ایران. شماره 1. صص: 47-37.

کوچکی، ع و دیگران. (1397). شناسایی و ارزیابی زراعی و اکولوژیک گیاهان فراموش شده در بوم نظام های زراعی ایران: 2- معرفی گیاهان کم بهره برداری شده و فراموش شده. مجله بوم شناسی کشاورزی. شماره 2. صص 353-367.