سیاه و سفید احداث آب بندان و سد در مازندران - مجله اندیشه

در صورت نبود سد شهید رجایی ممکن بود 10 ها میلیون متر مکعب آب ناشی از سیلاب که در مخزن این سد آرام گرفته، در منطقه جاری گردد و یک تراژدی غم بار انسانی را در آستانه سال نو برای استان مازندران ایجاد می کرد، اینها جملاتی است که اردکانیان وزیر نیرو در جلسه شورای مدیریت بحران این استان به زبان آورد.

بر این اساس در میزگرد تخصصی خبرنگاران کوشش شد تا موضوع احداث سد یا احیای آب بندان ها در مازندران با نگاهی به منافع، معایب و تمهیدات لازم برای هر کدام، مورد تحلیل و ارزیابی قرار بگیرد.

به گزارش خبرنگاران مازندران، میزگرد تخصصی مدیریت منابع آبی استان مازندران تحت عنوان سد سازی بهتر است یا احیای آب بندان با حضور محمدرضا رضوی مدیرکل هواشناسی، فرزین فرهادی مدیر امور اراضی و آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی، بابک مؤمنی عضو هیئت علمی دانشگاه پیغام نور و منصور رضایی کلانتری مدیر گروه آب های سطحی شرکت آب منطقه ای مازندران در دفتر این خبرگزاری برگزار گردید.

سدسازی در بالادست به شرط آسیب نرسیدن به محیط زیست

سید محمدرضا رضوی، مدیرکل هواشناسی مازندران تقابل بین سدسازی و احیای آب بندان را بسته به منفعت و میزان بهره وری هر کدام دانست و گفت: زمان مفید بهره برداری از سدها 40 سال بوده و پس از آن به دلیل رسوب گذاری، بازدهی سد کاهش می یابد، همچنین با احداث سدها قسمت عظیمی از پوشش گیاهی و جنگل ها به زیر آب رفته و آب بندان های پایین دست منطقه سد به تدریج خشک می گردد.

وی به مسائل ناشی از تغییرات اقلیمی اشاره نمود و با بیان اینکه این مسئله سبب وقوع رخدادهای جدی مانند بارش های عظیم و غیرمنتظره می گردد، اظهار کرد: آب شدن یخچال های کوهستانی با ثبت رکوردهای عجیب به معنای از دست دادن ذخیره گاه طبیعی آب است بنابراین احتیاج منطقه به مهار آب های بالادست لازم است که در این موارد احداث سد به شرط عدم آسیب به محیط زیست می تواند سودمند باشد.

افزایش تنش آبی مازندران با رونق خوش نشینی

رضوی از تثبیت مراتع، آبخیزداری و سپس سدسازی به عنوان راه های مهار آب بالادست نام برد و در ادامه با بیان اینکه خوش نشینی در مازندران موجب افزایش تنش آبی در این استان شده است، اظهار داشت: زمانی که روستایی با 2 هزار هکتار باغ گیلاس و 700 خانه، به مکانی با 7 هزار اقامتگاه و 200 هکتار باغ تبدیل می گردد، باید منتظر مسائل آبی در مازندران بود.

وی با اشاره به اینکه غیر از موارد گفته شده، احیای آب بندان ها نیز می تواند راهگشا باشد، اظهار کرد: جمع آوری آب های سطحی مناطق جلگه ای به دلیل بارش مضاعف مناطق دشت نسبت به کوهستان در استان و نیز بهره وری چند منظوره از یک آب بندان در قالب طرح های گردشگری، شیلات و احیای محیط زیست از مزایای اصلی و جانبی آب بندان ها است.

مدیرکل هواشناسی مازندران، تنش اجتماعی و تقابل آن با منفعت مالی را عنوان نمود و با بیان اینکه نمی توان با یک پروژه همه مردم را راضی نگه داشت با ذکر مثالی در این رابطه گفت: قبل از تجزیه شوروی سابق، ممانعت یک زن روستایی تاجیک در عدم احداث سد به دلیل قرارگیری روستای وی در دهانه سدِ مطالعاتی، باعث شد تا اکنون کشور تاجیکستان از داشتن سدی عظیم با ظرفیت مخزن 3.5 میلیارد مترمکعب و قابلیت برق آبی 2 کشور با اعتبار گلوبال محروم بماند.

رضوی در ادامه میانگین بارش یک سال زراعی مازندران را 651 میلیمتر مطرح نمود و با بیان اینکه سال گذشته و در همین برهه زمانی این میزان برابر 406 میلیمتر بود، اضافه نمود: به نسبت میانگین بلند مدت 466 میلیمتر مورد انتظار است که این رقم در امسال و به فاصله 5 ماه مانده به خاتمه سال زارعی به 678 میلیمتر رسیده که از حد نرمال خود نیز تجاوز نموده است. این به معنای افزایش 45 درصدی میزان بارش ها نسبت دوره گذشته بدون احتساب ماه های اردیبهشت و خرداد است.

آب بندان ها مازندران به مانند یک آبخوان و سوپاپ اطمینان هستند

مدیر امور اراضی و آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی مازندران، آبگیری سدها را با توجه به وجود روان آب ها و رودخانه ها کم و سبب ایجاد تنش خشکسالی مطرح نمود و احتیاج به مهار آب های سطحی به دلیل پراکنش بارندگی ها در استان ضروری دانست و گفت: مازندران با تنها 10 درصد مهار آب های سطحی ضعیف ترین رتبه در این حوزه را داشته که این میزان در استان های گیلان و گلستان به ترتیب 50 و 25 درصد است.

فرزین فرهادی با اشاره به وجود 18 هزار هکتار آب بندان در سطح استان و پتانسیل مناسب 900 قطعه، میزان آبگیری آنها را با وجود رسوب گذاری و رویش گیاهان 340 میلیون مترمکعب برشمرد و با یادآوری مزایای آب بندان ها، گفت: علاوه بر جمع آوری آب های سطحی، بومی بودن این سازه، فواید زیست محیطی متنوع، فقدان هزینه های انتقال و احداث و کارایی چند منظوره در اکوتوریست و پرورش ماهی از جمله مزایای استفاده از آب بندان هاست.

وی با بیان اینکه مزایای آب بندان نفی سدسازی نیست، از درجه اهمیت و اولویت توجه به هریک سخن گفت و تاکید نمود: حرکت در راستا توسعه پایدار باید بر مبنای منفعت و احتیاجسنجی صورت گیرد و بررسی گردد که آیا احداث سد در یک منطقه اولویت داشته یا احیای آب بندان ها امری سودمند است.

مدیر امور اراضی و آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی مازندران، عملکرد آب بندان ها را به مانند یک آبخوان و سوپاپ اطمینانی برای نجات چاه های منطقه از برداشت بی رویه توصیف و اظهار داشت: ممانعت از شوری آب های زیر زمینی، استفاده از بازچرخانی آب زهکشی در آب بندان ها و کاهش هزینه فراوریی آب به نسبت سدها با توجه به مهندسی ساخت سازه، قابلیت های متعدد آب بندان بوده که می توان با دیواره سازی، اصلاح و افزایش عمق آنها تا 4 متر همراه لایروبی، میزان ذخیره سازی آب آن را به یک میلیارد متر مکعب افزایش داد.

مدیر آب و خاک جهاد کشاورزی استان مازندران از اختصاص 147 میلیارد تومان اعتبار در ردیف 9 لایحه بودجه امسال کل کشور برای توسعه، بهسازی و لایروبی آب بندان های سه استان شمالی کشور اطلاع داد و اضافه نمود: تأمین 50 درصد این اعتبار از منابع ملی، 35 درصد منابع استانی و 15 درصد از محل مشارکت های مردمی در دستور کار قرار گرفته است.

فرهادی از اجرای عملیات بازسازی 3 هزار و 155 هکتار آب بندان از اوایل مردادماه امسال اطلاع داد و با اشاره به اینکه نباید به موضوع احداث سد یا احیای آب بندان نگاه سیاه و سفید داشت، تاکید نمود: باید اولویت ها تعیین شده و بر اساس اهمیت و منافع ملی و استانی تعیین گردد که توجه به کدام موضوع ضرورت دارد.

ضرورت افزایش حجم مخازن مازندران تا یک میلیارد متر مکعب

مدیر گروه آب های سطحی شرکت آب منطقه ای مازندران با اشاره به اینکه بارندگی یک نعمت الهی است و هیچ نکته منفی ندارد، خسارات سیلاب در برابر خشکسالی را خارج از تلفات جانی، ناچیز توصیف کرد و گفت: سال گذشته در چنین زمانی، سد شهید رجایی 55 میلیون مترمکعب ذخیره آبی داشت و 40 درصد چشمه های مازندران خشک بودند، مضاف بر اینکه 4 هزار هکتار از بهترین اراضی شالیکاری دشت میاندرود از دور کشت خارج شده بود.

منصور رضایی کلانتری از آبگیری سد شهید رجایی طی دو ماه اسفند و فروردین به میزان 70 میلیون مترمکعب اطلاع داد و با یادآوری اینکه تا قبل از بارندگی ها، آبگیری سد تنها 7 میلیون متر مکعب بود، اظهار داشت: اکنون تمام 10 سد استان در آستانه لبریزی قرار داشته و نیروگاه های برقی استان نیز فعال شده اند ضمن اینکه ما به دلیل کنترل بهتر و مهار آب باید بخشی از مخزن را برای سیلاب ها خالی نگه داریم تا بتوانیم خروجی آب پایین دست را تحت کنترل داشته باشیم.

وی با تصریح اینکه سد و آب بندان رقیب هم نبوده و هریک صندلی خود را دارند، اظهار کرد: انتقال سیلاب ها به آب بندان عملی نبوده و به دلیل انرژی آب و میزان رسوب گذاری مهار آن توسط این سازه غیر ممکن است، از طرفی آب بندان نیز به دلیل مزایایی مانند تغذیه آب زیرزمینی، فواید محیط زیستی و کارایی چندمنظوره صندلی خاص خود را در معیشت مردم دارد.

رضایی کلانتری، حجم حال حاضر مخازن سدهای استان را حدود 110 میلیون مترمکعب برشمرد و این رقم را کمتر از 10 درصد حجم آب های سطحی استان دانست و اظهار داشت: از آنجاییکه 60 درصد بارندگی های استان به دلیل بارش در فصول فاقد احتیاج آبی رخ داده و از حیث مکان و زمان نابهنگام تلقی می گردد احتیاج به افزایش حجم مخازن استان تا یک میلیارد متر مکعب لازم است.

مازندران از قافله سدسازی در کشور عقب مانده است

مدیر گروه آب های سطحی شرکت آب منطقه ای مازندران با اشاره به اینکه مازندران با توجه به تکثر آب های سطحی از قافله سد سازی در کشور عقب مانده است، فواید سد را اینگونه برشمرد: مصرف قابل شرب آب ذخیره شده، فعالیت نیروگاه های برقآبی، مهار سیلاب ها، ایجاد تفرجگاه، آب رسانی به بخش صنعت و توسعه صنایع از عناوین مزایای احداث سد است.

رضایی کلانتری، فراوری 13.5 مگاوات برق از نیروگاه سد شهید رجایی را نمونه شاخص امتیاز سدها معرفی کرد و با بیان اینکه بیش از 40 درصد برق کشور چین توسط نیروگاه های برق آبی فراوری می گردد در تبیین مزایای این نیروگاه ها، گفت: فارغ از سودمند بودن برق به عنوان یک سوخت پاک و ارزان، نیروگاه برق آبی از لحاظ راه اندازی، کنترل، مدیریت و ورود به شبکه توزیع بسیار بهتر از سایر نیروگاه ها بوده چرا که یک نیروگاه سیکل ترکیبی به 24 ساعت زمان احتیاج داشته تا وارد مدار گردد اما نیروگاه برقی بلافاصله و کمتر از یک ساعت وارد مدار شده که این موضوع تنش برق کشور در زمان اوج مصرف را کاهش می دهد.

وی از بررسی مطالعاتی احداث 10 سد در مازندران اطلاع داد و با یادآوری این مطلب که 10 سد فعلی استان 350 میلیون متر مکعب ذخیره آبی دارند، ادامه داد: 2 سد در حال ساخت نیز در دستور کار قرار گرفته است و مجموع 22 سد می تواند ذخیره ای معادل یک میلیارد و 100 میلیون متر مکعب آب برای استان به ارمغان بیاورد که پشتوانه عظیمی برای استان خواهد بود در حالیکه آب بندان ها در مجموع 700 میلیون آورده خواهند داشت.

مدیر گروه آب های سطحی شرکت آب منطقه ای مازندران با انتقاد از توقف عملیات اجرایی سد گلورد به دلیل مسائل و تنش های اجتماعی تاکید نمود: مخالفت و ممانعت اهالی منطقه مبنی بر احداث پل هوایی برای تردد و عدم تغییر راستا آنان باعث شد تا ظرفیت ذخیره ای معادل 140 میلیون متر مکعب از دست برود.

رضایی کلانتری، احداث سد کوچک فریم صحرا را با وجود اشتباهات مهندسی، سودمند توصیف و اظهار داشت: با وجود اینکه احداث سد برخلاف نظر مشاوران، اهالی و جمیع کارشناسان بود اما به جهت افزایش آب های زیرزمینی، پر آب شدن چشمه ها و آبیاری اراضی آن منطقه و نیز عملکرد آبخیزداری سازه وجود آن مثبت ارزیابی می گردد.

وی احداث سد را نه تنها برای مهار سیلاب بلکه برای حفظ حجم آب به جریان افتاده مثبت برآورد کرد و با بیان اینکه کانال های ما توان انتقال آب سیل را ندارند گفت: دبی اوج سیلاب اخیر 500 مترمکعب بر ثانیه بود که قوی ترین کانال های ما توان انتقال 5 درصد آن را ندارند. بنابراین حجم آب سیلاب را نمی توان از طریق آب بندان مهار و جمع آوری کرد.

امنیت آبی مازندران چگونه تأمین می گردد؟

در ادامه این نشست بابک مؤمنی عضو هیئت علمی دانشگاه پیغام نور مازندران گفت: احداث سد منافاتی با احیای آب بندان نداشته و نگاه الزام آور برای توجه بیشتر به یکی از دو گزینه ضرورتی ندارد. چنانچه بخواهیم فعالیتی پایدار و یکپارچه نگر داشته باشیم و روی یک راه حل تمرکز نکنیم، هر دو گزینه مناسب بوده و در جایی که استعداد سد وجود دارد چرا سد نسازیم.

وی با استناد به پژوهش های گذشته و بررسی بارش های 30 سال اخیر، اظهار داشت: عمده بارش های مازندران و حجم توزیع مکانی بارش ها در دشت بوده و استعداد سد نیز تنها در چند منطقه استان بر پایه توسعه و کارشناسی توجیه دارد.

مؤمنی با بیان اینکه قرار نیست در تکنولوژی آب بندان ها متوقف بشویم، به تلفات فراوان آب در دشت های مازندران اشاره نمود و اضافه نمود: توان ذخیره سازی آب در دشت های مازندران بسیار پایین بوده است و همچنین عمده بارش ها در دشت اتفاق می افتد بنابراین اگر بتوانیم آب را در دشت و منابع آبی روستایی ذخیره سازی کنیم امنیت آبی استان نیز تأمین خواهد شد.

وی با بیان اینکه سدها نیز مانند اکثر سازه های مهندسی فاقد خطا نیستند و تاریخ بیانگر اشتباهات است به مسائل دریاچه ارومیه اشاره و مطرح نمود: وقتی سدی احداث می گردد در تنش خشکسالی، بخشی از تالاب ها از دست رفته و منبعی برای تأمین آب لازم وجود ندارد. تالاب جازموریان و زاینده رود نمونه های شاخص خطای مهندسی است.

استادیار گروه کشاورزی دانشگاه پیغام نور با اشاره به اینکه حافظه تاریخی ایرانیان ضعیف است، به مسائل ناشی از طرح کنترل جمعیت، اشاره و اظهار داشت: بینش و تصمیمات هیجانی از سوی مردم و در جامعه پذیرفتنی است اما نگاه فنی نباید اینگونه باشد؛ با یک سیل بی سابقه سدها قهرمان محسوب شده و احداث آنان در دستور قرار می گیرد و با خشکسالی متهم شده و تخریب می شوند. این نگاه از منظر فنی و کارشناسی بر پایه علم و دانش نخواهد بود.

مؤمنی از امنیت شغلی و روانی جامعه سخن گفت و با بیان اینکه با احداث سدها نباید این موضوعات تحت شعاع قرار گیرد، توضیح داد: تخصیص 100 درصدی اعتبار یک سد بدون در نظر دریافت وضعیت کشاورزی مناطق پایین دست آن یا احداث سد فینسک برای جابه جایی بخشی از جغرافیای استان مازندران تعریفی جز توسعه شهرنشینی ندارد.

وی با بیان اینکه زمانی 60 تا 70 درصد جمعیت استان مازندران روستانشین بودند و اکنون 70 درصد شهرنشین و خوش نشین وجود دارد، توضیح داد: چرا کشاورز مازندرانی باید تاوان ویلا نشینی استان های دیگر را بدهد و اگر قرار است منابع آب شرب تأمین گردد باید در چارچوب اجتماعی و مالی مخصوص به خود صورت گیرد.

عضو هیئت علمی دانشگاه پیغام نور مازندران با انتقاد از ارائه آمارهای وزارت نیرو مبنی بر مصرف 80 درصدی آب در بخش کشاورزی، تاکید نمود: چه کسی این میزان را اندازه گیری نموده و چرا تلفات سیستم محاسبه نشده است. در واقع این ادعا حاصل جمع مصرف شرب و صنعت منهای مقدار کل مصرف آب است و تاکنون مصرف بخش کشاورزی به دلیل گستردگی به طور مجزا مورد محاسبه قرار نگرفته است.

مؤمنی با تاکید بر اینکه باید به هر 2 موضوع سد و آب بندان از نگاه کارشناسی و ارزش مالی و محیط زیستی توجه کرد، تعیینات یک آب بندان مناسب را اینگونه برشمرد: آب بندان زمانی دارای اهمیت است که هویت سازه ای پیدا نموده و شمایلی مانند سد خاکی داشته باشد، سازوکاری که علاوه بر بازچرخانی، جمع آوری و ذخیره آب، دارای عمق حدود 4 متر بوده و دیواره سازی شده باشد.

مؤمنی با تاکید بر اینکه احیای آب بندان ها بواسطه ذخیره گاه چند منظوره آب مزایای خاص خود را دارد اضافه نمود: آمار دقیقی از حجم آب بندان های فعال استان در اختیار نداریم اما توسعه آب بندان ها، بهسازی و احیای آنها امنیت روانی جامعه را تأمین نموده چراکه به مصرف مفید در استان خواهد انجامید.

وی، واژه تگیه گاه در سدسازی را عنوان نمود و با اشاره به اینکه جفرافیای مازندران سبب شده تا کوهستان در نقاط مرزی استان باشد، اضافه نمود: هدف ما خشک شدن استان های دیگر نیست اما مازندران نباید تاوان خوش نشینی سایر استان ها را بپردازد. مالکیت زمین یک کشاورز در مازندران 7 هزار متر مربع بوده که این میزان، زندگی یک خانوار را تأمین می نماید، حال ما این زندگی را تنها بخاطر اینکه فردی غیربومی در ویلای خود آب شرب ندارد معلق کنیم، قابل درک نیست و توجیه ندارد.

این استاد دانشگاه، کشمکش، بحث و گفتگو بر سر حفظ و حراست از منابع آبی استان مازندران را در مقابل کاهلی وزارت جهاد کشاورزی و مجموعه تحت مدیریت آن بی نتیجه توصیف کرد و گفت: سهل انگاری مجموعه جهاد کشاورزی در عدم حفظ اراضی و اعمال تغییرات کاربری فاجعه بار، سبب عدم تمایل و رغبت کارشناسان و اندیشمندان برای مداخله در امور حفاظت از منابع آبی شده است.

گزارش از سید نوید ساداتی و راضیه عنایتی خبرنگاران خبرنگاران مازندران