چرخش در سیاست ترکیه مقابل ارمنستان و جمهوری آذربایجان - مجله اندیشه

با ما سفر کنید و با تور ارمنستان از کشور جذاب همسایه دیدن کنید و شهر زیبای ایروان را ببینید.

واقعیت این است که نزدیک به سه دهه است که کشور ارمنستان و آذربایجان بر سر منطقه قره باغ کشمکش سیاسی و گاهی نظامی داشته اند. ارمنستان و آذربایجان هر دو از جمهوری های استقلال یافته اتحاد جماهیر شوروی هستند و بر سر مالکیت منطقه قره باغ با یکدیگر اختلاف دارند. زیرا منطقه قره باغ در مرز این دو کشور واقع شده و این منطقه تا قبل از فروپاشی شوروی سابق تحت کنترل آذربایجان بود.

پس از اینکه جمهوری آذربایجان در سال 1991 اعلام استقلال کرد، ارمنستان باهدف حاکمیت بر منطقه قره باغ وارد جنگ با آذربایجان شد. جنگی که سه سال طول کشید و نتیجه آن کشته شدن و آوارگی هزاران نفر از ساکنان منطقه بود. هرچند با مداخله روسیه این جنگ در سال 1994 به یک آتش بس منتهی شد، اما این درگیری ها هرگز به معنای واقعی متوقف نشد و همانند آتش زیر خاکستر هرازگاهی دو طرف وارد درگیری نظامی می شوند.

از یکشنبه هفته گذشته 22 تیرماه هم شاهد درگیری دو کشور در منطقه مرزی تووز هستیم که در پی آن شماری از نظامیان آذربایجان و ارمنستان کشته و یا زخمی شدند. در پس این درگیری ها مقامات سیاسی ایران همانند گذشته خواهان خویشتن داری دو کشور همسایه شدند و اعلام کردند که تهران حاضر به میانجی گری میان طرفین است. آدینه گذشته نیز محمدجواد ظریف همین پیشنهاد را دوباره تکرار کرد، ظریف به دنبال انتصاب جیحون بایراموف به عنوان وزیر امور خارجه جدید جمهوری آذربایجان، در گفتگویی تلفنی با همتای خود، ضمن تبریک این انتصاب و تأکید بر گسترش روابط دوجانبه، از درگیری های اخیر میان نیروهای آذری و ارمنی و جان باختن شماری از نظامیان اظهار تأسف کرد و گفت که تهران آماده میانجی گری و کاهش تنش میان طرفین است.

واقعیت این است که مسأله قره باغ مربوط به دو کشور همسایه ایران است و تداوم مناقشه قره باغ تأثیر مخربی بر دیگر همسایه های آذربایجان و ارمنستان خواهد داشت. برای همین مقامات تهران همواره در کوشش بوده اند تا این مسئله از راستا مسالمت آمیز حل وفصل شود.

موضع گیری ترکیه مقابل ارمنستان

اما در این میان موضع ترکیه در مقابل این مسئله قابل تأمل است. پس از شروع دوباره درگیری قره باغ مقامات ترکیه در سخنانشان از آذربایجان دفاع کردند و در موضع گیری عنوان نمودند که به طور کامل و همه جانبه در کنار دولت باکو هستند. حتی در محتوای سخنانشان عناصر تهدید علیه ارمنستان نیز وجود داشت. قبل از واکاوی دلیل موضع گیری ترکیه باید نگاهی اجمالی به موضع آنکارا در مسائل سیاست خارجی این کشور که هیچ گاه ثبات نداشته است بیندازیم. موضع آنکارا در مقابل ایروان مانند دیگر رفتارهای سیاسی این کشور همواره در حال چرخش بوده است.

برای مثال در 10 اکتبر سال 2009 با میانجی گری کشور سوئد میان ترکیه و ارمنستان دو پروتکل برقراری روابط دیپلماتیک و گسترش روابط دوجانبه امضا شد. این توافق یکی از مهم ترین گام هایی بود که هر دو کشور در راستای عادی سازی روابط خود برداشته بودند.

نکته جالب توجه این است که ترکیه همواره رفتار سیاسی تندی مقابل ارمنستان داشته و همواره از آذربایجان در مقابل ارمنستان دفاع می کرد اما به یک باره از این موضع خود دست کشیده و به سمت ارمنستان متمایل شده و چنین پروتکلی را امضا می نماید. در آن موقع اتخاذ چنین تصمیمی موجب دلخوری مقامات آذربایجان نیز شده بود. به طوری که برخی مقامات آذربایجان از این موضوع ابراز نگرانی نموده و گفتند تا زمانی که ارمنستان از خاک آذربایجان خارج نشده، اقدام ترکیه برای گسترش روابط خود با ارمنستان نقض منافع آذربایجان است.

اما در آن برهه احمد داوود اوغلو وزیر امور خارجه وقت ترکیه در پاسخ به رویترز عنوان نمود که ترکیه علاقه مند به ایجاد روابط با ارمنستان و قفقاز جنوبی است.

هرچند امضای این پروتکل ها نتیجه بخش نشد اما نکته قابل تأمل این است که در همان سال در مسابقه فوتبالی که میان دو تیم ترکیه و ارمنستان در شهر بورسا برگزار گردید، بنا به دستور رجب طیب اردوغان اجازه ورود پرچم آذربایجان به دست شهفرایندان ترک و یا آذری به ورزشگاه داده نشد!

این در حالی است که ترکیه به خاطر دوستی و حمایتش از آذربایجان هیچ گاه مانعی در این خصوص ایجاد نمی کرد، اما اردوغان به یک باره در این مسابقه مانع برافراشتن پرچم آذربایجان شد.

منافع ترکیه در گرو آذربایجان

تمامی این مسئله نشان می دهد ترکیه موضع ثابتی در مقابل ارمنستان و حتی آذربایجان نداشته است. با دیدن چنین سیاستی اولین سوالی که به ذهن متبادر می شود این است که نزدیکی به آذربایجان چه منفعتی برای ترکیه دارد که این بار از در حمایت از آن کشور واردشده است؟

دلیل اول بازمی شود به پروژه خط لوله انتقال گاز ترانس آناتولی (تاناپ) موسوم به جاده ابریشم انرژی که باهدف انتقال گاز جمهوری آذربایجان به ترکیه و اروپا احداث شده است. منطقه تووز که در چند روز اخیر بستر درگیری دو کشور بوده است در همین کریدور قرار گرفته است و ترکیه معتقد است که حمله ارمنستان به این منطقه هدفمند اجرا شده و آن ها قصد آسیب زدن به این خط گازی را داشته اند. حتی تنها جاده ای که آذربایجان را به وسیله گرجستان به ترکیه می رساند، در این راستا قرار گرفته است. برای همین رویدادهای اخیر موجب ناراحتی مقامات ترک شده است.

دلیل دوم را نیز در روابط مالی ترکیه و جمهوری آذربایجان می توان ارزیابی کرد. روابط مالی ترکیه و آذربایجان در شرایط مطلوبی قرار گرفته است، به طوری که سال گذشته رییس جمهوری آذربایجان در ملاقات با معاون اول رییس جمهوری ترکیه از افزایش 20 درصدی حجم مبادلات تجاری دو کشور اطلاع داد.

الهام علی اف در ملاقات با فوآد اوکتای معاون اول رییس جمهور ترکیه عنوان نموده بود مبادلات تجاری دو کشور به 3 میلیارد دلار افزایش یافته است. همچنین افزایش حجم مراودات تجاری میان دو کشور تا 15 میلیارد دلار تا سال 2023 هدف گذاری شده و اخیراً از سوی مجلس آذربایجان نیز تصویب شده است.

از طرفی آنکارا و باکو گسترش روابط نظامی میان دو کشور را نیز در دستور کار خود قرار داده اند. بدین صورت که سال گذشته در چارچوب همکاری نظامی رزمایش مشترکی نیز صورت گرفت. حتی به تازگی جمهوری آذربایجان اعلام نموده که قصد خرید برخی تسلیحات نظامی بخصوص هلی کوپتر و هواپیمای بدون سرنشین از ترکیه دارد.

درنتیجه می توان دریافت که ترکیه با در نظر دریافت منافع خود به مرور مواضعش را تغییر می دهد. این موضوع صرفاً هم مختص به مسئله جمهوری آذربایجان یا ارمنستان نیست و در سیاست خارجی خود نیز همین فرایند را داشته است.

مثلاً در مسأله لیبی که در ماه های اخیر سروصدای بسیاری به پا نموده است نیز همین سیاست را در پیش گرفته است. زیرا دلیل همکاری و همراهی آنکارا با فائز سراج نخست وزیر دولت وفاق ملی در مقابله با خلیفه حفتر که این دو در لیبی بر سر قدرت درگیر هستند، صرفاً در راستای منافع خود در مدیترانه شرقی عمل نموده است و درنتیجه بعید نیست این کشور در روزهای آینده سیاست خود در قبال لیبی را هم تغییر بدهد و به یک باره دولت وفاق ملی را تنها بگذارد!